Co to są dobra osobiste i jak je chronić?

Miliony złotych za oblanie się gorącą kawą w sieci fastfood? O słynnej sprawie „Hot Coffee Case” (choć często z pewnymi modyfikacjami) słyszało wielu. Milionowe zadośćuczynienia wypłacane od wielkich korporacji za drobne (lub wyglądające na takie) zdarzenia, rozpalają wyobraźnię nie tylko w USA, ale i w Europie. Czy w Polsce możliwe jest dochodzenie roszczenia pieniężnego za krzywdę? W jaki sposób można uzyskać zadośćuczynienie?

Oprócz odszkodowania za wymierną i policzalną szkodę, możemy w Polsce dochodzić również zadośćuczynienia. To świadczenie ma za zadanie zniwelować cierpienia i trudne przeżycia powstałe na skutek wypadku lub innego zdarzenia. Są to zarówno ból fizyczny, jak i cierpienie psychiczne, lęki czy trudności powstałe w naszej sferze mentalnej po zdarzeniu powodującym odpowiedzialność odszkodowawczą, ale też i takim, które nie wiąże się z powstaniem szkody. Więcej o różnicach pomiędzy odszkodowaniem a zadośćuczynieniem.

Czym są dobra osobiste?

Aby móc omówić kwestię zadośćuczynienia, musimy najpierw poznać pojęcie „dóbr osobistych”. To właśnie ich naruszenie może spowodować powstanie roszczenia. Polski ustawodawca go nie zdefiniował, ani też nie stworzył zamkniętego katalogu dóbr osobistych. Poprzestał on na stwierdzeniu, iż dobra osobiste podlegają ochronie prawnej oraz wyliczył przykładowe. Wśród nich znajdują się:

– zdrowie,
– wolność,
– cześć,
– swoboda sumienia,
– nazwisko lub pseudonim,
– wizerunek,
– tajemnica korespondencji,
– nietykalność mieszkania,
– twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska.

Nie jest to jednak wyliczenie kompletne i kolejne – inne dobra osobiste mogą być definiowane na konkretnych przykładach. Taki sposób ujęcia kwestii ochrony dóbr osobistych może być problematyczny – wymaga przeprowadzenia swoistego „badania”, czy podnoszona okoliczność doprowadziła do naruszenia dobra, które może być uznane za dobro osobiste. Z drugiej jednak strony, zapis ten jest na tyle uniwersalny, że pomimo szybkich zmian w otaczającej nas rzeczywistości, zachował swą aktualność przez dziesiątki lat. W jego rozumieniu i stosowaniu pomocny (a czasem niezbędny) jest dorobek orzeczniczy polskich sądów, w tym Sądu Najwyższego.

Jak chronić dobra osobiste?

Zdefiniowanie dóbr osobistych pozwala ustalić przedmiot ochrony prawnej. Samo wyrażone w art. 23 Kodeksu cywilnego stwierdzenie, że dobra osobiste pozostają pod ochroną prawa cywilnego, nie daje nam jednak żadnych narzędzi do przymusowego dochodzenia ich ochrony. Kolejny – 24 artykuł Kodeksu cywilnego przedstawia odpowiedź na to czego może się domagać osoba, której dobra osobiste zostały naruszone. I tak, w pierwszej kolejności możemy dochodzić zaniechania działania naruszającego nasze dobra. Będzie to zakaz określonego działania bądź rozpowszechniania pewnych informacji. Możliwe jest zarówno ugodowe rozwiązanie kwestii naruszeń, jak i wytoczenie powództwa. Sąd w wyroku może nakazać pozwanemu zaprzestanie naruszeń.

Kolejnym roszczeniem jest możliwość domagania się usunięcia już powstałych naruszeń. Zdarza się bowiem tak, że samo zaprzestanie naruszeń np. zaprzestania rozpowszechniania nieprawdziwych informacji naruszających naszą cześć, nie zniweluje negatywnych skutków działania sprawcy. Wtedy możemy domagać się również podjęcia przez zobowiązanego działania celem niwelacji negatywnych skutków – także poprzez złożenie oświadczenia odpowiedniej treści. Z takimi działaniami możemy spotkać się na co dzień włączając telewizyjne serwisy informacyjne lub otwierając gazety, które zobligowane sądowymi wyrokami publikują przeprosiny osób, których dobra osobiste naruszyły.

Oprócz zaprzestania naruszeń i obowiązku usunięcia ich skutków, możliwe jest również dochodzenie roszczenia pieniężnego. Jest to zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wypłacane bezpośrednio powodowi (osobie, której dobra zostały naruszone). Jego wysokość ustalana jest na podstawie opisu i dowodów potwierdzających negatywne przeżycia i cierpienia psychiczne i fizyczne osoby pokrzywdzonej. Co więcej, oprócz dochodzenia zadośćuczynienia dla siebie, możemy również zdecydować się na żądanie zapłacenia odpowiedniej sumy na wybrany cel społeczny – fundację, stowarzyszenie lub podmiot świadczący usługi publiczne (szpital, dom pomocy, schronisko dla zwierząt).

Dobra osobiste – podsumowanie

Reasumując – kodeks cywilny daje nam otwarty katalog dóbr osobistych, z przykładowym wyliczeniem. Mamy również dość szeroką gamę możliwych do zastosowania środków celem przymuszenia do zaprzestania naruszeń. Zasadność dochodzenia roszczenia, wysokość zadośćuczynienia, czy sposób usunięcia naruszeń warto dokładnie przemyśleć i ustalić przed wytoczeniem powództwa. Źle sformułowane oświadczenie z przeprosinami może bardziej zaszkodzić niż pomóc, a dochodzona pozwem kwota powinna zaspokajać wszystkie uzasadnione potrzeby i roszczenia.