Odpowiedzialność karna nieletnich. Kiedy małoletni
odpowiada za popełnione przestępstwo?

Podstawową ustawą regulującą tryb ponoszenia odpowiedzialności karnej jest Kodeks karny. Stanowi on zbiór zasad dotyczących karania oraz główne źródło przepisów karnych. Z odpowiedzialnością karną za popełnione czyny liczyć się muszą – co do zasady – sprawcy, którzy ukończyli 17 lat (art. 10 §1 Kodeksu karnego). Jednakże, w przypadkach szczególnie drastycznych, oraz niosących ze sobą najdalej idące skutki, gdy sprawca popełnia zbrodnię morderstwa, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, zamachu na życie Prezydenta RP (oraz innych wymienionych w art. 10§2 K.k.), odpowiedzialność karną ponieść mogą również sprawcy, którzy ukończyli 15 lat. Co jednak z osobami poniżej 15 roku życia, które dopuszczą się kradzieży, włamania lub pobicia? Czy są całkowicie bezkarni?

Ustawodawca zdecydował się wprowadzić w polskim porządku prawnym przejściowy system odpowiedzialności za czyny karalne. Pomiędzy okresem, w którym dziecko nie może zostać ukarane za swe działania (np. 4 latek uderzający kolegę plastikową łopatką), a okresem pełnej odpowiedzialności prawno-karnej, ustawodawca stworzył system, zapobiegania i zwalczania demoralizacji nieletnich. Precyzuje go ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Zgodnie z artykułem pierwszym tej ustawy, jej celem jest:

a) zapobieganie i zwalczania demoralizacji – w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18,
b) postępowania w sprawach o czyny karalne – w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17,
c) wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych – w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21.

Postępowanie w sprawach nieletnich toczy się zatem również przed sądem rejonowym, jednakże nie jest to postępowanie karne w czystej postaci. Kładzie ono bowiem nacisk na wychowanie, resocjalizację i przeciwdziałanie demoralizacji nastolatków. Nie jest ono również prowadzone przez wydziały karne sądów, a właściwymi są wydziały rodzinne (tzw. sądy rodzinne).

Odpowiedzialność karna nieletnich – środki wychowawcze

Wobec nieletnich sąd nie stosuje kar, a zamiast nich orzekane są środki wychowawcze, którymi mogą być:

a) udzielenie upomnienia;
b) zobowiązanie do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia;
c) ustanowienie nadzoru odpowiedzialnego rodziców lub opiekuna;
d) ustanowienie nadzoru organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania – udzielających poręczenia za nieletniego;
e) zastosowanie nadzoru kuratora;
f) skierowanie do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją;
g) orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów;
h) orzeczenie przepadku rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego;
i) orzeczenie umieszczenia w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zastępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim;
j) orzeczenie umieszczenia w zakładzie poprawczym;
k) zastosowanie innych środków zastrzeżonych w niniejszej ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, z wyłączeniem umieszczenia w rodzinie zastępczej spokrewnionej, rodzinie zastępczej niezawodowej, rodzinnym domu dziecka, placówce wsparcia dziennego, placówce opiekuńczo-wychowawczej i regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej.

Odpowiedzialność karna nieletnich – co jeszcze może orzec sąd?

Oprócz oddziaływania bezpośrednio na nieletniego, sąd rodzinny może również wpływać na jego rodziców lub opiekunów i zobowiązać ich do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, a także do ścisłej współpracy ze szkołą, do której nieletni uczęszcza, poradnią psychologiczno-pedagogiczną lub inną poradnią specjalistyczną, zakładem pracy, w którym jest zatrudniony, oraz lekarzem lub zakładem leczniczym, bądź też zobowiązać rodziców lub opiekuna do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego. W przypadku gdy rodzice lub opiekun nieletniego uchylają się od wykonania wyżej wymienionych obowiązków, sąd może wymierzyć im karę pieniężną w wysokości od 50 do 1500 złotych. Jeżeli rodzice lub opiekun usprawiedliwią swoje zachowanie lub wykonają obowiązki w terminie 14 dni, sąd uchyli lub zmniejszy nałożoną na nich karę.

Odpowiedzialność karna nieletnich – prawo do obrońcy

W toku postępowania nieletni ma prawo do korzystania z pomocy obrońcy. Może on ustanowić obrońcę z wyboru, bądź starać się o ustanowienie tzw. „obrońcy z urzędu”, którego wynagrodzenie zostanie pokryte ze środków Skarbu Państwa. Obrońca z urzędu zostaje ustanowiony, zwłaszcza gdy:

– interesy nieletniego i opiekuna/rodzica są sprzeczne,
– nieletni jest głuchy, niemy, niewidomy,
– zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan zdrowia psychicznego nieletniego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny,
– nieletniego umieszczono w schronisku dla nieletnich,
– nieletni lub jego rodzice nie są w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia obrońcy z wyboru bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.